Pelikula zinemara heldu zenetik bi hilabete pasa diren honetan nola baloratzen duzue izan duen ibilbidea?
AMAIA: Luzea eta aldi berean nahiko azkarra izan da azken denbora tarte hau. Balorazio on bat egiten dut, pelikulak nolabait helburua bete duelako, nahi genuena lortu dugulako. Finean, belaunaldi berriek jakitea zer gertatu zen, historiako pasarte hau ezagutzeko aukera ematea.
PITU: Nik askotan esaten dudana da genituen helburu guztiak bete ditugula eta baita gainditu ere. Amaiak aipatu duen bezala, helburu bat bazen belaunaldi gazteak jakitea zer gertatu zen Mikel Zabalzarekin baina bere garaian esaten genuenean norendako egin genuen pelikula askotan aipatzen genuen gauza ona litzakela Euskal Herriaren mugetatik haratago pelikula ikusiko balitz. Pelikula ere egituratuta eta kontatua dago istorio hau edonork ulertu ahal izateko, estatuan ere edonork ulertu ahal izateko, EHn zer gertatu zena gutxi ezagutzen duten pertsonek ulertu ahal izateko. Egia esan horrela prestatu genuen baina itxaropen askorik gabe eta hori eman da, EHtik kanpo pelikula ikusi da eta nahikotxo ikusi gainera. Gero ere pelikulatik haratago Mikel Zabalzaren kasuak oihartzun handia izan du, audioei esker adibidez eta egia esanda, ez genuen espero.
Estreinaldia oso baldintza berezietan eman zen. Galindoren heriotza, audioak, Pablo Iglesias Madrilgo estreinaldian…intentsidade handiko egunak izan zirela pentsatzen dugu…
AMAIA: Nik esango nuke tentsioa bai egon zela, nola ez. Beti prentsari erantzunak eman behar izatea edo auskalo, ate bat irekitzen duzu eta ez dakizu nor sartuko den ate hortatik edo horrek zer eragingo duen. Emozio handiz bizi genuela esango nuke. Pentsatuz bi hilabete pasa direla eta gu ere izan dugula nolabaiteko prozesu bat emozio handiz bizi genuela esaten dut uste dudalako asmatu genuela estrategia oso batekin, ez bakarrik pelikula egitearekin baizik eta zer nahi genuen probokatu horretan asmatu genuela. Probokatu nahi genuena torturen gaia mahai gainean jartzea zen. Jendeak konturatzea hori egin zela, egin dela urte luzez eta horren aurrean nolabaiteko posizio bat hartzea bakoitzak. Hortik aurrera etor daitekena baina gutxienez bakoitzak posizionatzea.
Gauzak ondo bideratu ziren. Bapatean Galindo hil zela eman zen ere, bere ohean lasai ederrean hil zela. Bestalde audioak agertu ziren agertu behar ziren moduan eta momentuan. Horrek guztiak pelikulak izan duen harreran lagundu du. Oso zaila da pelikula bat, dokumentala bada are gehiago, jendearen ahoan jartzea. Normalean dokumental batek zaila du jendearen ahoan egotea baina lortu genuen. Jendea hasi zen hitzegiten eta interesa piztu zen eman ziren gertaera horien atzean eta aurrean pelikula bat zegoelako. Batu ziren gauzak eta zabaldu zen erabat, aldez aurretik pentsatua ez geneukan dimentsio batean baina bai horrelako zeozer lortzeko saiakera batekin. Orduan, bai, emozio handiz bizi genuen guzti hori.
Hastapenetara joaz, nondik jaio zen proiektua bera?
PITU: Proiektua gutxi gora behera duela 10 urte hasi genuen. Aezkoako jendeak kezka batekin ikusten zuen Mikel Zabalzaren oroimena galtzen ari zela, jende gazteak ez zekiela oso ongi bere hilketaren testuingurua zein izan zen, zer gertatu zen… Orduan eskatu ziguten horren inguruko ikusentzunezko bat egitea.
Hasi ginen lanean eta gero gure atxikoketak etorri ziren, orduan proiektua etenaldi batean geratu zen. 30. urteurrena hurbiltzen ari zenean berriz hartu genuen proiektua eta hor hasi ginen benetan prozesu bat garatzen. Prozesu horren zati handi bat bazen finantziazioarena, probestu genuen data hori, 30. urteurrenarena, alde batetik grabaketekin hasteko eta bestalde ere dirua biltzeko.
Hortik abiatuta lan dexente egin behar izan zen hasteko eta behin Mikel Zabalzaren heriotzarekin zerikusia izan zuten guzti horiekin, momentu horiek bizi izan zutenekin kontaktua egiten, harremanak egiten, grabaketekin hasten…Esfortsu handiak sartu genituen horretan, hogeitamar urte pasatxo igaroak ziren eta ez zen erreza izan. Pelikulan ez da agertzen baina egon ginen Londresen, Bruselasen, Danimarkan, Madrilen, Sevillan, Bartzelonan, Albazeten…leku askotan eta jende oso ezberdinarekin. EHn ere jende pila batekin egon ginen. Pelikulan sartu ez den material horretako asko Galdutako Objektuak webseriean ari gara ateratzen gutxinaka gutxinaka, ahotsa.info-n eta mikelzabalza.eus-en ikusgai dagoena.
Bestalde ere dokumentazioaren adarra dago. Dokumentala ikusi duenak jabetzen da hor artxibo eta dokumentazio lan handi bat dagoelaz, artxibo irudi pila bat dagoelaz. Horrek asko lagundu digu istorioa kontatu dugun bezala kontatzen, estilo edo formatu horrekin.
Eta pixkanaka pixkanaka joan ginen proiektua garatzen betiere asmoa Mikeli zer gertatu zitzaion kontatzea zelarik eta nolabait istorio hori ez ahaztea. Honekin batera beste helburu bat ere bagenuen eta zen Donostiko Zinemaldian pelikula aurkeztea. Guretzako hori garrantzitsua zen Mikeli bizi izan zen hirian eta gertakariak gertatu ziren hirian homenaldi bat egitea.
Pelikula, edizio lanak etb nahikotxo luzatu ziren baina hain justu 35. urteurrenean Donostiako Zinemaldian aurkeztu ahal izateko bukatu genuen, orduan esan dezakegu nahiko borobila izan dela dena.
Auzolanetik abiatuta, herri-komunikabide batek bultzatuta… badira zirkuito komertzialean funtzionatzen duten pelikulak egiteko bestelako moduak, ez da?
AMAIA: Ez pentsa erreza dela horrelakoak egitea. Ez baldin bada gobernuekin, instituzioekin… ematen diren elkarlanetatik datozen proiektuak, ez da erreza finantziatzea. Esango nuke gurea bezalako proiektuak modu pribatuetan finantziatzeko bide posible bakarra auzolarena da.
Auzolanaren eredua beste pelikula mota batzuetarako, adibidez fikzio baterako, oso zaila izan daiteke baina gurea bezalako proiektuetarako posiblea da lortzea. Auzolanaren bidez, parte hartzearen bidez, laguntza herrikoiaren bidez, bide egokia bat da gauzak aurrera ateratzeko eta azkenean lortzen da.
PITU: Gainera auzolana ulertuta bere esanahi edo dimentsio osoan, auzolan honetan instituzioek, herritarrek eta bestelako eragileek hartu dutelako parte. Hor komunidade oso batek hartu du parte, komunidadearen instituzionalizazioa esan genezake, eta hori bada modu bat. Gaur egun peli eta dokumental asko sortzeko Crowfunding bat jartzen da martxan jendeak bere ekarpena egin ahal izateko eta horrelako proiektuak batzuetan instituziorik gabe ateratzen dira aurrera. Baina benetan potentea den zerbait egin ahal izateko auzolanaren beharra dago zeren bestela oso zaila da pelikula hauek egitea, diru asko behar baitda. Gainera jasotzen dituzun atxikimendu guztiak, ekarpen guzti horiek, ez dute soilik dirua mugitzen baizik eta nolabait prozesu horretan sortzen duzu espektatiba bat, jende pila bat dago horren esperoan. Era berean ate asko irekitzen dizkizu hainbat logo izateak, Nafarroako Gobernuarenak, Eusko Jaurlaritzarenak, Eitbrenak..gauza horiek balio dute nolabait aurkezpen karta baten moduan. Guzti horrek laguntzen du.
Gidoiaren indarra azpimarratua izan da. Zer bilatu duzue istorioa modu horretan kontatzerako orduan?
AMAIA: Kasu honetan gidoigintza, muntaketa eta zuzendaritza hirurak batera egin ditugu. Orduan prozesua izan da erabakiak hartzea momentuoro. Planteatu behar duzu behin eta berriz zein den erantzun nahi duzun galdera, hori adostu eta gero eta zehatzago pentsatu zein den helburua, nola egin behar den. Lan asko eginaz hor baduzu ardatz nagusia zein den.
Horrela egin dugun lan. Bagenekien zertarako geuden pelikula egiten, zer nahi genuen kontatu, zer zegoen guzti honen barnean, horri eutsi eta orduan erabakiak hartzea. Hor konturatu ginen bagenuela material asko, zailena izan zen grabatutako ehuneko laurogeitamarra ia ia pelikulatik at uztea. Izan ere, bagenituelako hiru ardatz oso indartsuak zirenak pelikulan. Alde batetik eman den gertakariaren eta horren inguruko transmisioa, beste aldetik tortura beraren kontakizuna, ez bakarrik gertatukoaren kontakizuna baizik eta ere bizitza oso baten ondoren izandako arrastoa. Hor aurkitzen dugu Jon Arretxe-Mikel Zabalza, Mikel Zabalza-Jon Arretxe joku hori, izan ere Jon Arretxek kontatzen ahal zigun Mikelek kontatzen ahal ez ziguna. Hirugarrenik gertatu zen hori nola gertatu zen eta jendeak nola bizi izan zuen kontatzearena.
Bagenuen ETBk grabatutako izugarrizko artxiboa eta hor nabaria da inplikazio bat ETBn garaian lan egiten zuten kideen eskutik, ez bakarrik grabatutakoaren aldetik baizik eta ere ohikoa ez den zerbaiten aldetik eta da kamera originalen kasi material guztia edo parte handi handi bat gorde zela…ez zen gorde bakarrik primerako notiziak osatzeko erabilitako materiala baizik eta marerial guztia gorde zen, hor bada konpromezu bat. Orduan konturatzen ginen bageneukala kriston altxorra gure eskuetan eta hori baliogarria zela.
Hiru ardatz horiekin eta material guzti horrekin bageneukan nahi genuen pelikula eta tematu ginen horrela osatzen.
Zinemagintza erabili duzue egi bat argitara ekartzeko. Zer nolako garrantzia du horrelako espresiobideak ere erabiltzea egiaren aldeko borroka horretan?
PITU: Gizarte edo kultura oso bisuala dugu. Zerk sortzen du imaginario kolektiboa? Telebistan ikusten duguna, zineman ikusten duguna…ikusten duguna azken finean. Niretzat Mikel Zabalzaren inguruan nahiz eta gauza asko argitaratu, nahiz eta askotan agertu prentsan zer gertatu ezen etb…eta horrek laguntzen du ere, ni harritzen ninduen oraindik zenbait jendek ez zekiela zer gertatu zen, jende gazteak eta ez hain gazteak. Urte batzuk dituen jendearekin hitz egiten nuenean, “ah Zabalza, ibaiarena…ah bai gogoratzen ditut irudi horiek” eta tankerakoak agertzen ziren agian noizbatean ikusia zutelakoz gorpua ibaitik ateratzen. Orduan argi geratzen da zer garrantzia duen ikusten duguna gure imaginario kolektiboa gertakari batzuekin lotzeko, irudi batzuekin lotzeko. Beraz oso garrantzitsua da historiako horrelako pasarteak pantaila handian edo pantailan ikustea, filma batean.
Orain, gaur egun, Mikel Zabalzaren inguruan ezarria dagoen bertsioa, Mikel Intxaurrondon tortura bidez hil egin zutela da eta hori duela urte batzuk arte ez zen horrela, bazegoen nolabaiteko zalantzan jartze bat. Pelikula eta gero, oso jende gutxi bati geratzen zaio zalantza hori. Beste urrats bat ematen duzu, eta urratsa da nahiz eta epaitegietan egia ez esan iada ezarria dagoen egia dela Mikel Zabala Intxaurrondon hil zutela.
Artxibora joan eta egun horietan Diario de Navarrak egin zuen tratamendua ikuskatu dugu.
Mikel, azaroaren 25 batean hartu zuten atxilo. Zenbat egun pasa zirela esango zenuten zeozer argitaratu zutenerako?
PITU: Esango dizut, agian 13 egun
11 egun izan ziren. Abenduaren 12an aurkitzen dugu lehenengo erreferentzia.
Lehenengo titularra zein uste duzue izan zela?
PITU: Ikusi dut eh, baina ez dut gogoratzen. Edozein astakeri..suposatzen dut esango zutela Guardia Zibilaren bertsioarekin bat zetorren zeozer.
AMAIA: Bota Pitu,,, “Desaparece en un rio mientras estaba siendo conducido a registrar un zulo”
PITU: Esango nuke “No hay rastro de Zabalza en el rio..o prosigue la búsqueda..”
“Zabalza huyó en el monte tras golpear a uno de sus vigilantes según un informe de la Guardia Civil”
PITU: Ostia…
Azken erreferentziek, abendu amaieran, horrelakoak ekartzen zituzten: “Su muerte ha sido isntrumentalizada”, “Barrionuevo denunció la utilización fraudulenta…” Oso latza izan zen bertsio ofiziala eta ikusten dugu nola DNk eutsi zion horri. Artxiboetara joan zaretenean zer nolako tratamendu mediatikoa aurkitu zenuten?
AMAIA: ETB izan zen bakarra seriotasunez landu zuena. Ni oroitzen naiz, zuzenean ikusi nuela gainera, Informe Semanalek eman zuen sekulako makilkada. Nola lerrokatu ziren telebista publikotik bertsio ofizial horrekin oso modu manikeo batean.
PITU: Ikusita orain eman diguzun datua, lehenengo erreferentzia atxiloketatik hamaika egunetara iristen dela ikusten da zein izan zen tratamendua. Gainera lerroburuan ez dute jartzen familia iada aurreko egunetan salatzen egon dena, ez dute familiarekin hitzegiten edo ez dute lerroburuan familiaren hitza jasotzen baizik eta ematen dute Guardia Zibilaren bertsio ofiziala. Orduan horrekin dena esanda dago, horrek markatzen du jarraituko duten ildo komunikatiboa.
Egia esan Diario de Navarrak honetan bazeukala zailtasun bat, eta da ezin zela nolabait horren modu agerikoan jarri nafarroako iritzi nagusiaren kontra. Hau da, nafar guztiek bazekiten edo jakin zuten gerora baina somatzen zuten, hemen zerbait arraroa bazela. Horrelakoak gertatzen direnean, eta suposatzen dut SF78rekin adibidez berdina gertatu zela, oso modu agerikoan bat egiten baduzu bertsio ofizialarekin sortzen duzu arrakala bat zure irakurle propioarekin. Orduan horrelakoetan modulatu beharra dute pixka bat haien mezua eta kasu honetan DNk suposatzen dut egingo zuela. Nik ikusi ditut ere garai hortako bere orrien zenbait fotokopia eta ikusi nola egin behar izan zion jarraipen bat gertatu zenari, gogoratzen dut argazkiak argitaratu zituztela etb…baina betiere gogoratzen dut berea sartzen, nolabait esanez heriotza hau ezin zela instrumentalizatu eta horrelakoak. Noski momentu batean aurkeztu nahi izan zuten zerbait puntuala izango balitz bezala eta garai horretan gizarte osoak bazekiena zen tortura bazela eguneroko ogia komisaldegietan, jende guztiak bazekien Intxaurrondon zer gertatzen zen eta hauek aldiz hori izkutatzen zeuden. Orduan DNren papera, ba betikoa.
Atentzioa deitzen du, aipatzen duzun modulazio horretan pentsatzen, erabili zutela oso telegrafikoa den estilo bat, datu teknikoak emanez, forentseen informeak literalki emanaz…hor badago ere nolabaiteko intentzionalidade bat beraiek ere kontatzen ari zirena iturri ofizialen ahotan jartzeko.
Egun ere, pelikulak ekarri duen olatu guzti horretan, Diario de Navarraren tratamendua hala-nolakoa izan da. Audioen inguruan ez zuten deus argitaratu, Nafarroako Parlamentuan alderdi guztiak ikertzearen alde agertu zirenean ixo, Marlaskaren konparentzentziaz ezta ere ezer…torturarena gai deserosoa zaie oraindik?
AMAIA: Hala ematen du, ez? Eta hitzegiten ez bada, ez badut deus esaten, orduan ez da ezer gertatzen
PITU: Kontua da gaur egun oso zaila dutela horrelakoak izkutatzea, nahiz eta izan Nafarroan gehien saltzen den egunkaria argi dago nafarrek badutela ere beste informazio iturri batzuk, TB, irratia, interneta… Gerta daiteke Nafarroatik haratago doazen gaiak agertzen ez badira jende asko horren inguruan ez duela ezer jakingo baino kasu honetan nola gaiak hainbeste jo duen bestelako komunikabideetan Diario de Navarran ez agertzean ez dute lortzen eduki hori jendearengana ez iristea. Lortzen dutena kontrakoa da, jendeak esaten duela zerbait hain garrantzitsua dena, TVEn, La Sextan, Telecincon… agertu dena, nola DNn ez dela agertzen? Jende askorentzat hori argigarria izan beharko litzateke. DNk ez du lan egiten nafarrentzako baizik eta nafar batzuen interesendako, hori komunikabide guztiek egingo dute, baina hori oso agerian geratzen da ta suposatzen dut horrek balioko duela jendeak ikusteko adibidez DNk oso garrantzitsuak diren gauzak izkutatzen dituela.
Egia ezaguna da baina aitortzarik gabekoa. Pelikula lagungarria da aitortzaren aferan?
AMAIA: Nik uste dut gehiago dela pelikulak eragin duena jende askorengan, ikuslegoarengan… Askotan ez dugu kontuan hartzen pelikula batek duen indarra. Pelikula bat zuzenean dihoa pertsonaren izaerara eta nik uste momentu batean gaia askoren bizitzan sartu izanak behartu dituela horretaz hitzegitera.
Gero modu pertsonalean mesfidati naiz, hemen gauza bat esaten dute eta hurrengo momentuan gauza horren kontra egiten dute. Orduan nik alde horretatik ez dut ikusten aitortzarik, uste dut hori ez dela begiratu nahi eta listo.
PITU: Dena den aitortzan pentsatzean pentsatu behar dugu familiak zer nolako aitortza nahi duen ere. Egia esan urteak daramatzate aitortza ofiziala bilatzen, estatutik edo insituzio publikoetatik etorri behar den aitortza hori bilatzen, baina bada bestelako aitortza bat. Familiak beti esaten du, betidanik oso babestua sentitu dela euskal gizartearen aldetik baina bereziki prozesu hau hasi zenetik, 30. urteurrenetik, eman dela orduan eta gehiago. Gaia egon da mahai gainean denbora askoan gertaera ezberdinengatik, Nafar Gobernuak lehenengo aitortza egin zuelako adibidez eta pelikulak horretan ere asko lagundu du…prozesu beraz ari naiz, grabaketekin hasi ginenan iada konbertsazio bat sortzen da, hamaika ekitaldi egin dira pelikularen inguruan…
Aitortza hori pixkanaka pixkanaka joaten da eraikitzen, ez da ematen egun batetik bestera. Egun batetik bestera ematen den aitortza bat zentzu edo kutsu instituzioanalarekin, ez du gizartea zipriztintzen. Benetan beharrezkoa den aitortza hau bezalako prozesu batek dakarrena da. Gurea asko luzatu denboran baina urtetan eta urtetan zehar beti egon da Aezkoako jendea Mikel Zabalza gogoan izaten, egon da ere borroka judiziala luzatu zela 2010. urterarte… Orduan aitortza hori joaten da denboran garatzen eta gero batzutan falta da ginda bat eta da Estatuak onartzea zer gertatu zen Mikel Zabalzarekin, espero duguna noizbait etortzea. Prozesu horretan egiten diren guztiek badute bere garrantzia. Pelikula honek asko lagundu du horretan eta nik uste dut izan daitekela behar zen azken bultzada, edo ia ia urrats erabakior bat.
AMAIA:Horren harira, azkenengo gauza eransteko, nolabait pelikularekin esaten diogu familiari, jendeari, torturatuei, gaizki tratauak izan diren horiei guztiei guk badakigu zer gertatu den, aitortzen dugu hori baina gainera orain badago tresna bat ere beste askori erakusteko. Beti EHn jakin eta salatu dela, hala dela, asko garela aitortzen dugunak, badakigunak eta salatzen dugunak gertatutakoa…eta orain pelikula bat badela aitortza hori zabaltzeko. Jende askok ta askok ikusiko duen pelikula bat.
Pelikulak bide bat egin duela, zer sentzazio daramazue zuekin?
PITU: Lehenik eta behin neretzat oso garrantzitsua izan da pelikula bukatzea. Motxila honekin hainbeste urte daramazunean behar duzu pelikula bukatu eta beste fase bat hastea. Iada daramazkigu hilabete batzuk promozio lanetan, estreinaldiarekin eta orain emanaldiak egiten, baina hau iada beste zerbait da, askoz eramangarriago den zerbait.
Azkenean horrelako proiektu bat martxan jartzen duzunean konpromezu batzuk hartzen dituzu. Ez ia soilik dirua ematen dizuten pertsona horiekin edo pelikularen esperoan daudenekin baizik eta bereziki familiekin, Zabalza familiarekin, Jon Arretxeren familiarekin, Idoia Aierberen familiarekin eta hor zor bat duzu haiekin. Zor hori kitatzea neretzat oso inportantea da eta gainera momentu batean esaten duzu, listo amaitu dugu, modu duin batez amaitu dugu eta oso pozik…baino ez, gainera, amaitu dugu inoiz gure burutazioetan desiatzen genituen gauzak lortuaz, ia ia guztiak lortuaz eta beste batzuk oraindik lortzeke daudenak. Orduan esaten duzu “bete betean asmatu dugu” eta poza oso handia da.
AMAIA: Alde batetik lasaitasun bat sentitu dut, egin dugun pelikulagatik baina gaiaren garrantziagatik batez ere, eskerrak sakontasun eta grabetasun handiko gai bati pelikula on bat egitea lortu dugun. Hau guztia jasotzeko pelikula izan da zutabetxo bat, jaso den guztia sostengatu ahal izateko. Niretzat lasaitasuna hortik dator ere, pelikula on bat egin diogula guzti honi, ez asmatzearen bertigo bat egon zitekeen baina ez, peli on bat egitea lortu dugu. Hori begirada profesionaletik. Bestalde lasaitasuna eta poza pelikula bera egitearen prozesu horretan lortu dudalako nolabait barnean zegoen mina, amorrua, ezinegona erreziklatu ahal izatea eta mingarria zen guzti hori gauz eraikitzaile batean bilakatzea nere barnean. Gainera modu on eta oso duin batean eta lagun minak eginaz.